Çağdaş Irak Türkmen Edebiyatı’nın Gelişmesinde Süreli Yayınlar
Dr. Rawyar Jabbari
Osmanlı İmparatorluğu’nun merkez vilayetlerinden biri olan Bağdat, stratejik olarak daima Ortadoğu’nun odağında yer almış ve aynı zamanda tarih boyunca önemli bilim ve kültür merkezlerinden biri olmuştur. Bilhassa Osmanlı hâkimiyetinin son döneminde Takiyüddin Paşa’nın yerine Mithat Paşa’nın vali olarak Bağdat’a atanmasıyla başlayan süreç oldukça önemlidir. Mithat Paşa’nın Avrupa’da görüp deneyimlediği süreli yayının gelişmeleri Bağdat’a taşıması, basın ve yayın hayatı için öncü bir hareket olmuştur. Gazete ve derginin sosyal hayat üzerindeki etkisini bilen Mithat Paşa, işe Zevra gazetesini çıkarmakla başlar. Haftalık olarak yayımlanan gazetenin ilk sayısı 15 Haziran 1869 tarihinde çıkmış olup yazı işleri müdürlüğünü Ahmet Mithat Efendi üstlenmiştir. Ortak Devir Irak Türkmen Edebiyatı döneminde basılmaya başlanan bu ilk gazete aslında resmî gazete özelliğini taşımaktadır. Amaç, devletin resmî talimat, ıslahat ve valilikçe verilen ilanların halka duyurulmasını sağlamak olmuştur.
Zevra gazetesinden sonra Bağdat’a tabii olan Musul ve Basra vilayetlerinde de resmî veya yarı resmî gazeteler kurulmuştur. Musul vilayetine bağlı olan Kerkük’te 25 Şubat 1911 tarihinde Ahmet Medenî Kutsizade tarafından çıkarılan haftalık Havadis gazetesi ilk özel gazetelerden biridir. Türkmen Türkçesi ve Arapça yayın yapan Havadis gazetesi, Irak Türkmen ediplerinin edebî ürünlerine yer vermiştir. Bu hamle edebî bir dönem oluşturma konusunda ön açmıştır (Merdan, 2010: 12-14). Yine Kerkük’te 24 Nisan 1913 tarihinden başlayarak 11 sayı olarak basılan Maarif dergisi edebî muhit ve dönem oluşturma noktasında önemli roller üstlenmiştir. Derginin imtiyaz sahibi Mehmet Cevat; dergiyi on beş günde bir çıkarmıştır. Bu ilk örnekler tıpkı İstanbul’da olduğu gibi edebî hayata renk getirmiş, sanatçılar gazete ve dergiler etrafında gelişen edebî türleri deneme imkânı bulmuştur (Kazancı, 2019: 7). Aynı zamanda gazete, sanatçıların Batı dünyasıyla temasa geçmesine de vesile olmuştur. Batılı anlamda deneme, fıkra, roman, tiyatro, makale, söyleşi gibi çeşitler ilk kez bu dönemde Irak Türkmen Edebiyatı’nda görülmeye başlanmıştır. Payitaht İstanbul ile paralel başlayan bu süreç ne yazık ki Birinci Dünya Savaşı’nın başlamasıyla kesintiye uğramıştır.
Birinci Dünya Savaşı sırasında Osmanlı İmparatorluğu’nun Kasım 1918 tarihinde Irak topraklarından çekilmesiyle bu coğrafyada çıkan bütün Türkçe süreli yayınlar uzun bir müddet yasaklanmıştır. Zevra 1869-1917 gazetenin çıkış tarihi; her yıl Irak’ın Basın Bayram’ı olarak bugüne kadar kutlanılmakta ve Havadis 1911-1918 gazetesinin kurucusu Irak Türkmenlerinden olduğu için gazetenin çıkış tarihî; her yıl Irak Türkmenlerinin Basın Bayram’ı olarak kabul edilmektedir (Küzeci, 2009: 150).
Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra 1921 yılında İngiliz Kraliyeti’nin mandası altında Irak Kraliyeti kurulmuştur. Bu dönemde Celil Yakup Efendi tarafından Yeni Irak gazetesi çıkarılmıştır. Kraliyet döneminin tek Türkmen Türkçesi ve Arapça haftalık gazetesi Yeni Irak’ın ilk sayısı 25 Haziran 1933 tarihinde yayınlanmıştır. Bağdat’ta iki yıl kadar yayın hayatına devam eden Yeni Irak gazetesi 1935 yılında kapatılmıştır. Bu gazete, 14 Temmuz 1958 tarihinde yapılan askeri bir hareketle beraber yeni kurulan Irak Cumhuriyeti döneminde Kerkük’te Beşir adıyla aylık olarak yeniden yayın hayatına başlamıştır. Gazetenin yazı işleri müdürlüğünü Atâ Terzibaşı üstlenmiştir. Ancak, gazetenin ömrü çeşitli baskılardan dolayı uzun olmamış ve kısa bir süre sonra kapatılmıştır (Kazancı, 2011: 11). 1961-1976 yılları arasında Bağdat’ta Türkmen Kardeşlik Ocağı tarafından yayımlanan aylık Kardeşlik dergisi Çağdaş Irak Türkmen Edebiyat Devri’nin en önemli yayın organlarından biriydi. Belli aralıklarla çıkan Kardeşlik dergisi Aralık 1976 yılında yayın hayatına son vermiştir. Kardeşlik dergisi de Beşir gazetesi gibi baskı ve sansürlerden dolayı birkaç yıl sonra yayın hayatına son vermek zorunda kalmıştır.
Irak Cumhuriyeti, 25 Ocak 1970 tarihinde Irak Türkmenlerinin kültürel haklarını resmî olarak tanımıştır. Bu tarihten sonra Türkmen Türkçesi ile haftalık Yurt gazetesi ve aylık Birlik Sesi dergisi, Irak’ın Kültür ve Tanıtma Bakanlığı tarafından yayınlanmıştır. Gazete ve derginin yazı işleri müdürlüğünü rahmetli Abdüllatif Benderoğlu yürütmüştür. 9 Nisan 2003 tarihinde bakanlığın kaldırılmasıyla en uzun ömürlü bu iki yayın da kapatılmıştır.
Haftalık olarak Türkçe ve Arapça dilleri ile çıkan Türkmeneli gazetesinin ilk sayısı 24 Haziran 1994 tarihinde Erbil’de yayınlanmıştır. Bugüne kadar devam eden gazetenin imtiyaz sahibi Irak Türkmen Cephesi ve başyazarı Necat Kevseroğlu beyefendidir. Ayrıca Kerkük’te 2006-2008 yılları arasında Abdüllatif Benderoğlu imtiyazında çıkarılan aylık Yurt dergisi de edebî saha için önemlidir. Derginin en dikkat çekici özelliği Türkiye Türkçesi, Osmanlı Türkçesi, Azerbaycan Türkçesi ve Arapça yayın yapmasıdır. Yine Kerkük’te Türkmeneli adlı aylık edebiyat, kültür ve sanat dergisi çıkmıştır. İlk sayısı Şubat 2008 tarihinde çıkan dergi günümüze kadar yayın hayatını devam ettirmektedir. ITC tarafından resmî Irak Türkmencesi (Türkiye Türkçesi) ve Arapça dilleriyle çıkan derginin başyazarlığını Necat Kevseroğlu beyefendi yürütmektedir.
Irak Edebiyatçılar ve Yazarlar Birliği; Türkmen Kültür Bürosu tarafından aylık çıkarılan Türkmen Yazarı dergisi, Mayıs 2016 tarihinden bugüne kadar yayın hayatına devam etmektedir. Bağdat’ta Türkçe ve Arapça olarak çıkan derginin başyazarı Fevzi Ekrem Terzi’dir. Ayrıca Federal Irak Cumhuriyeti’nin Resmî Medya Ağı tarafından resmî Irak Türkmencesi ve Arapça olarak haftalık çıkan Kerkük Sabası gazetesi Ekim 2018 tarihinden bugüne dek yayın hayatına devam etmektedir. İlk defa Federal Irak Cumhuriyeti tarafından çıkan gazetenin başyazarı Nermin Müftü hanımefendidir. Ayrıca başkent Erbil’de 01 Haziran 2017 tarihinde kurulan Türkmeneli Basın Ajansı kurumu tarafından TEBA adlı gazetesinin ilk sayısı 13 Haziran 2017 tarihinde çıkmış olup yayın yönetmenliğini Mehmet Ferit Erbiloğlu üstlenmiştir. Erbiloğlu beyefendi rejisöründe çıkan TEBA gazetesinin yeni sayıları; Kovid-19 salgınından sonra iki haftada bir yayınlanması yerine aylık olarak tefrika edilmektedir (Kahveci, Şahsî görüşme: 10 Ocak 2023). Bugüne kadar yarı Türkçe ve Kürtçe devam eden gazetenin imtiyaz sahibi TEBA kurumudur. Bu hamle bölgede sosyal, siyasal, sanatsal, bilgisel, kültürel vs. bilgilendirmeleri bakımından önemli önceliklerin üstlenmesi ile öne çıkmıştır.
Tanzimat’la Türk Edebiyatı’nda görülen eksen kayması ve köklü değişim, 19. yüzyılın sonunda Irak’ı da etkilemiştir. Ancak Birinci Dünya Savaşı sonrasında meydana gelen siyasî ve fizikî parçalanma edebiyatın paralel değişimini kesintiye uğratmış, uzunca bir süre Irak Türkmen edipleri gelişmeleri takip edememişlerdir. Ana dille okuma mahrumiyeti, yasaklı yayın politikaları, gazete ve dergilerin gelişimini olumsuz etkilemiş, bu da Çağdaş Irak Türkmen Edebiyatı’na derinden tesir etmiştir. Çağdaş Irak Türkmen Edebiyatı; edipleri gibi ancak Nisan 2003 tarihinden sonra nefes alabilmiştir.
