Azerbaycan’dan Yeni Bir Kitap
Kübra Quliyeva’dan İraq -Türkman Lehcesinin Leksikası(Kelime Bilgisi)
Dr. Şemsettin Küzeci
Azerbaycanlı araştırmacı yazar Kübra Quliyeva’dan değerli bir yapıt yayınlandı. Irak Türkmen lehçesinin leksikası adına taşıyan eser, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu Elmi Şurasının 22 noyabr 2021-ci il tarixli iclasının No 9-li protokoluna dayanarak 312 sayfa olarak “Elm və təhsil” yayaınevinden 2022 yılında yayınlanmıştır. Kitabın Redaktör ve ön sözün müellifi: Qəzənfər Paşayev ve görüş bildirenler Prof. Elbrus Əzizov, Doç. Kifayət İmanquliyeva.
Kitap akademik bir çalışma olarak Irak Türkmen Lehçesinin Leksikasını (Kelime Bilgisi) ortaya koymaktadır. Bu önemli eser Irak’ta Türk varlığını ve Türk dünyasında Irak Türkmen lehçesinin varlığını, tarihini ve medeniyetini gözler önüne sermektedir. Bu eser aynı zamanda Irak başta olmak üzere bir çok Türk dilli konuşan Ülkelerin üniversitelerde temel kaynak olarak okutulması ön görülür diye düşünüyoruz… Bu ve buna benzer eserler özellikle de Prof. Dr. Gazanfer Paşayev’in Irak Türkmen dili ile ilgili eserler kaydedeler eserlerdir…
Kitabın editörü ve önsözünü yazar Irak Türkmenlerinin Kültür Elçisi Prof. Dr. Gazanfer Paşayev şöyle diyor: “Milli Elmlər Akademiyamızın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, dosent Kübra Quliyeva “İraq türkman ləhcəsinin leksikası” monoqrafiyasının əlyazmasını redaktə etmək və “Ön söz” yazmaq üçün mənə təqdim edən də çox sevindim. Ona görə sevindim ki, İraq-türkman ləhcəsinə, ədəbiyyatına, folkloruna, tarixinə maraq heç vaxt azalmır. Əsəri vərəqlədikcə xəyal məni ağuşuna alıb keçən əsrin ortalarına apardı. Onu da deyim ki, Kübra Quliyevanın “İraq-türkman ləhcəsinin leksikası” tamamilə yeni, orijinal əsərdir. Monoqrafiya nə bizdə, nə də iraqlı soydaşlarımızda işlənməmiş gərəkli, əhəmiyyətli və faydalı bir sahəyə həsr olunub. Müəllifin ürəyinin istəyi ilə yazılan, iraqlı soydaşlarımıza məhəbbətin bəhrəsi olan bu əsər, “Bilmirəm haralıyam, torpağımdaşım qərib” və qürurla “Mən dilimnən vaz keçməm, olursam dilim-dilim” – deyən iraqlı soydaşlarımıza əvəzsiz ərmağandır”.
Kitabın içindekiler bölümünde; Önsöz, Müəllifdən, Giriş, Termin səciyyəli sözlər, Termin səciyyəsi daşımayan, sözlər, Nətic, Lüğət, İstifadə olunmuş ədəbiyyat, Müəllifin Kərkükə həsr etdiyi şeir və bayatıları başlıklar yer alm aktadır.
Kübra Quliyeva Kimdir
Araştırmacı yazar Kübra Quliyeva Bakü’de doğdu. İlk, orta ve lise eğitimini Bakü’de bitirdi. Daha sonra Bakü Devlet Üniversitesi Doğu Bilimleri Fakültesi’nin Türkoloji Bölümü’nden mezun oldu. Üniversiteyi bitirdikten sonra üç sene Quba bölgesinde Azerbaycan dili ve edebiyatı öğretmeni olarak görev yaptıkatan sonra Bakü’ye dönerek Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi’nin Nesimi adına Dil Araştırmaları Enstütesi’nde çalışmalarını sürdürdü. 1989 yılında “Quba ve Derbent ağızlarının eski Türk söz varlığı” konusunda doktora tezini savundu. Şu anda Doç. Dr. olarak Bilimler Akademisi’nde çalışmaktadır.
Yüzden fazla makalesi olan Kübra Quliyev “Quba ve Derbent ağızlarının eski Türk sözvarlığı” kitabı Rusça basılmış ve dünyanın 20’den fazla ülkesinin kütüphanelerine gönderilmiştir. Azerbaycan Türkçesi, Türkçe, Rusça, İngilizce makaleleriyle Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızıstan, Taşkent, Buhara, Tehran, Bosna, Arnavutluk, Macaristan, Başkurdistan, Hollanda ve Türkiye’nin İstanbul, Ankara, Eskişehir, Adana, Kayseri, Nevşehir, Edirne ve diğer şehirlerinde kongrelere katılarak edebiyat ve dilbilimin değişik alanlarıyla ilgili sunumlar yapmış, sertifikalar, hediyeler ve ödüller almıştır.
2015 yılında Dil Araştırmaları Enstitütü’nün hazırladığı “Nahçıvan ağızlarının lehçe atlası”nın yazarlarından biri ve Türkçe çevirmenidir. Son iki yılda yazarın “Bedii edebiyatta lehçe sözleri”, “Nizami Gencevinin söz hazinesinden: “Hamse”de geçen kozmonimler”, “Irak-Türkman lehçesinin sözvarlığı”, “Azerbaycan ağızlarında akrabalık ilişkileri bildiren kelimelerin sözlüksel-anlamsal özellikleri” adlı bilimsel eserleri de ışık yüzü görmüştür.
K.Quliyeva bilimsel araştırmalarının yanı sıra hem de yaklaşık 30 sene Azerbaycan Devlet Ekonomi Üniversitesi’nde hoca olarak çalışmıştır. Öğretmen olarak çalıştığı sürede “Türkçe okuma kitabı” (I. baskı 1999, 2. baskı 2000), “Tercüme metinleri” kitaplarını, Azeri ve Türkçe birkaç eğitim proqramları hazırlamıştır. K. Kuliyevanın 2010 yılında Azeri, Türk, Rus ve İngilizce bastırdığı “İş alemi ve iş ilişkileri” isimli kitabı “Yılın en iyi kitabı” olarak ödül kazanmıştır.
K.Quliyeva hem de bedii yaratıcılıkla ilgileniyor. Onun Türkiye’de “Güneysu”, “Beşparmak”, “Dolunay” isimli dergilerde, “Türk Dünyası Şairleri Antolojisi”nde, İranın Tehran ve Tebriz şehirlerinde Azeri Türkçesi’yle basılan dergilerde siirleri yayınlanmış, Azerbaycan’da “Azerbaycan kadını”, “Mahseti” dergilerinde şiirləri, “Bilim ve hayat” dergisinde, “Edebiyat ve Sanat”, “Ana”, “Bilim”, “Yurttaş”, “Oğuz eli”, “Ahısxa’nın sesi”, Derbent ve Kuba bölgelerinde yayınlanan gazetelerde şiirleri, tercümeleri, bilimsel makaleleri, köşe yazıları yayınlanmıştır.
O, İrfan Ülkü’nün Haydar Aliyev’den bahseden “Kırmızı yıldızdan hilala doğru”, Mehmet Altunbayın “Azatlığa uçan ilk Türk” eserlerini, Anadolu aşıklarından topladığı şiirleri çevirerek bastırmıştır. Onun ilk şiir kitabı “Duygu yaprakları” 2000 yılında basılmıştır. Şu anda K.Quliyeva bir kaç şiir kitabı üzerinde çalışmaktadır. O, aruz, hece ve bayatı (horyat, mâni) tipinde yazıyor. K.Quliyevanın gerek bilimsel gerekse bedii yaradıcılığıyla ilgili “Bilim”, “Ana”, “Yurttaş”, “Sabah” gazetelerinde defalarca yazılmış, faaliyetiyle bağlı Ulusal Televizyon’da “Turnalar dönerken” programında sunulmuştur…
“Altın kalem” diploması almış, bedii yaratıcılığıyla ilgili “Kafkas-Medya Birliği”nin “Kutsal kalem”, bilim alanındakı hizmetlerinden dolayı “Fəcre-Sübhane-Muğan” şirketinin “Ziya” diplomunu almış, “Türk dünyasına katkılarından dolayı” Bilkent Üniversitesi’nin medalyasına laik görülmüştür. Türkiye Sanat Platformunun “2015 Türk Dünyası Girişimci Lider Ödülü” kubokunu, “Avrupa Basın ve Yayın Evi”nin “En İyi Vatansever Araştırmacı Bilim adamı” altın medalyasını almıştır. Birkaç ansiklopedi yayın ve kitaplarında hakkında bilgiler verilmiştir. Bundan başka “İlhamlı Azerbaycan”, “Harı bülbül”, “Nizami Gencevi” medalyalarının da sahibidir.
Yazar’ın Kerkük Hakkında yazdığı Şiir ve Horyuatları (Bayatılar)
Usta kalem Resulrza 1980 yılında yazmış olduğu “Ağlayan çox, gülən hanı?” yazı dizisinde bir takım Kerkük horyatlarını kaleme almıştır.
Kərküküm baş qalası,
Divarı daş qalası.
Ölü ana yanında
Tökür qan-yaş balası.
***
Bağdaddan karvan gəlir,
Dərdli, pərişan gəlir.
Kimlər qurban kəsilib,
Sularım al qan gəlir?
***
Resurza’nın horyatlarına karşın Abdüllatif Benderoğlu ise,
Yaşar könlüm,
Çırpınar, yaşar könlüm,
Bağdadda bir ah çəkər,
Bakıda yaşar könlüm.
Yazar Kübra Quliyeva Resulrza ile Benderoğlu’nun horyatların (Bayatılar)ın etkisi altında kalarak aşağıdaki şiir ve horyatları kaleme alarak Irak Türkmenlerine armağan etmiştir.
KƏRKÜKÜM
Yanır, yanır, için-için yaş tökür,
Bəlalı Kərküküm, dərdli Kərküküm,
Bağçanda bülbüllər oxuyardı,
Nədən susdu birdən-birə, Kərküküm?
Seyrəngahdı Xurmatı, Tuz Xurmatı,
Bağ-bağçaydı Həvicəsi, Rıyadı,
Nədən qan içində qaldı bünyadı,
Altinköprü, Leylan, Rıyad, Kərküküm?
Alışdı qəmindən cigərin yandı,
Dağların çən alıb, başı dumandı,
Bağrın dəlik-deşik, ürəyin qandı,
Tarixin qalanıb oda, Kərküküm.
Vəba kimi gəldi dərd-bəla sənə,
Sağalmaz dağ çəkdi zaman sinənə,
Türklüyün ox oldu, girdi gözlərə,
Etdi səni səndən yaman, Kərküküm.
Bu gün qara yellər əssə də belə,
Ayaq üstündəsən, Kərküküm, hələ,
Bir az döz istiqbal səhərin gələ,
Xoş günün öndədir, öndədir hələ
Çalacaq sabahın zəfər, Kərküküm,
Dayan, döz bir az da dayan, Kərküküm.
***
BAYATILAR
Kərkük oldu tamam qan,
Gözlərdən süzülür qan,
Biz çox ağladıq, yandıq,
Cəllad, indi də sən yan.
***
Mən aşiq yana-yana,
Ürək necə dayana?
Kərküküm orda yanır,
Mən burda yana-yana.
***
Başı bəlalı Kərkük,
Könlü yaralı Kərkük,
Düşmüsən uzaq bizdən,
Yetmir əl, ayaq, Kərkük.
***
Mən aşiq ayrı saldı,
Zülm ilən ayrı saldı,
Kərkük mənim elimdi,
Kim məndən ayrı saldı?
***
Mən aşiq ayırdılar,
Zor-güclə ayırdılar,
Bizdən olsa, olmazdı,
Düşmənlər ayırdılar.
***
Mən aşiq dönər, Kərkük,
Göz yaşın dinər, Kərkük,
Pis günün ömrü azdır,
Xoş günün dönər, Kərkük.
***
Mən aşiqəm güləsən,
Sevinəsən, güləsən,
Çox ağladın, Kərküküm,
Bundan belə güləsən.
